maandag 5 maart 2012

Ik weet het beter

Veel mensen zeggen tegenwoordig dingen als: "Ik heb het geloof niet nodig om goed te leven. Ik ben prima in staat tot ethisch gedrag op basis van mijn eigen moraal. En mocht God na mijn dood toch blijken te bestaan, dan kan hij me niks verwijten: ik doe niemand kwaad en houd me aan de wet."

Ik voel me altijd een beetje ongemakkelijk bij dit soort uitspraken.

Ten eerste is het ethisch handelen van mensen in deze redenering afhankelijk van een potentieel veranderlijke moraal. Er is immers geen hogere autoriteit of macht (God), die invloed kan uitoefenen op de moraal. Of het moet zijn in de vorm van de overheid of de maatschappelijke meerderheid, maar daarbij moet ik onwillekeurig denken aan Animal Farm van George Orwell en Lord of the Flies van William Golding. (Mocht iemand me ervan willen beschuldigen dat ik fictie vergelijk met werkelijkheid, lees dan vooral iets over apartheid, slavernij, kolonisatie, communisme, nazisme en oordeel daarna nog eens over in hoeverre overheid of meerderheid in staat zijn de rol te verullen van een hogere autoriteit die moreel juist handelen bevordert).

Ten tweede lijken mensen de suggestie te willen wekken, dat ze van nature redelijk en moreel juist handelen. Zelfs zo, dat een eventuele hogere macht hierop niets aan te merken zou hebben. Aangezien ik ben opgegroeid in een kerk die staat in de reformatorische traditie, is de uitdrukking "de mens is geneigd tot alle kwaad" deel geworden van mijn mensbeeld. Als mensen morele claims maken, gaan onbewust al mijn haren overeind staan.
Maar ook in tweede instantie sta ik zeer kritisch tegenover een vermeende onderliggende neiging tot benevolentie in het menselijke morele handelen. De mens wil zich misschien graag voordoen als moreel juist handelend wezen, maar dat beeld wordt niet bepaald onderschreven door de geschiedenis.
En daarbij: dit soort claims hebben niet meer bereik dan het individu die ze uitspreekt. Ik hoef alleen maar het journaal te kijken om te zien dat sommige mensen in ieder geval niet in staat zijn redelijk en moreel juist te handelen. Animal Farm in de herhaling. Is het niet veel duidelijker en eerlijker om te zeggen: de mens is niet in staat om onverdeeld het goede na te streven. Dan zeg ik het een stuk voorzichtiger dan de Heidelbergse Catechismus, maar zeg ik desondanks niets teveel.
(Een zijspoortje: waarom zou iemand eigenlijk van zichzelf willen zeggen, dat hij zeker weet dat hij één van de beteren is ("ik doe niemand wat aan en ik houd me aan de wet")?)

Ten derde, moraal is niet aangeboren. Je leert van anderen hoe je moreel juist handelt in de context waarin je je bevindt. De gemiddelde Nederlander vindt de besnijdenis van meisjes (of misschien van alle kinderen?) immoreel, maar we weten allemaal dat er ook culturen zijn waarin mensen dit heel anders zien.

In mijn ogen zijn morele claims dan ook nutteloos, tenzij de moraal waar men over spreekt verbonden is aan een groter geheel dat zelf ook moreel juist handelen nastreeft (en blijft nastreven...). Zo'n groter geheel kan bijvoorbeeld afspreken dat mensen elkaar niet van het leven beroven, en daar heeft vervolgens ieder individu zich aan te houden.

De kerk (of ik kan beter zeggen: alle gelovigen samen) heet in haar strijd voor sociale gerechtigheid Gods beelddrager te zijn. Toen ik dat de afgelopen dagen nog eens goed tot me liet doordringen, bedacht ik me dat dát me dan misschien iets zou kunnen vertellen over hoe en of God zijn invloed laat gelden in de fysieke werkelijkheid (de wonderverhalen even daargelaten)?

Ik heb heel wat beelden en leerstellingen over God, het christelijke geloof, de kerk geïnternaliseerd. Eén daarvan is dat de kerk barmhartigheid bewerkstelligt op een wijze die de barmhartigheidswerken van buitenkerkelijke organisaties of personen te boven gaat, omdat zij put uit de bron die God heet. In onze geseculariseerde samenleving is weinig kennis over de oorsprong van bijvoorbeeld de socialistische moraal. In mijn ogen is het verband met de christelijke normen en waarden overduidelijk. Om te bekijken of de kerk de wereld écht iets brengt, zou je een vergelijking moeten maken tussen culturen met een van oorsprong joods-christelijke moraal en culturen die deze oorsprong niet hebben. China misschien. Of Nepal? Cambodja? Thailand?

Ik zou nog eens hard moeten nadenken over hoe je zo'n vergelijking zou kunnen maken, maar ergens, ergens, zou toch op de één of andere manier uit moeten blijken dat God inspireert tot meer dan gemiddelde sociale rechtvaardigheid???

Geen opmerkingen:

Een reactie posten